Asset 14

De auteur is dood, zijn vrouw ook

Essay: De auteur is dood, zijn vrouw ook

Else Boer voelt zich ongemakkelijk als ze kijkt naar kunst van makers die iets op hun geweten hebben. Mag zij genieten van boeken en series die gemaakt zijn door daders? Zijn kunstenaars en hun werk los van elkaar te zien? Ze zoekt antwoorden in de casus van Richard Klinkhamer, die zijn vrouw doodde en daar een boek over schreef.

Als ik moe ben, maar het nog te vroeg vind om naar bed te gaan, herkijk ik graag oude series. Op een van die avonden zette ik Gossip Girl aan, en voor de goede orde begon ik bij aflevering één.

In de aflevering zit een scène die ik compleet vergeten was. Het personage van Ed Westwick, Chuck, vergrijpt zich aan een jonger meisje. Het is een scène die op onheilspellende wijze de beschuldigingen spiegelt die later tegen Westwick zouden worden geuit. Ik voel me ongemakkelijk als ik de scène kijk, en ik ben niet de enige. Het voelt alsof ik ergens medeplichtig aan ben.

Maar is dat zo? Zijn we ergens medeplichtig aan als we daders een podium geven – voor hun verhaal, voor hun kunst? Staan maker en werk los van elkaar? Wat is de relatie tussen kunst en kunstenaar, product en maker?

Geen uitgever wilde het uitgeven, tot hij negen jaar later alsnog opgepakt werd voor doodslag

Een boek dat niet zonder die vragen gelezen kan worden – en dat mij mogelijk wat antwoorden kan bieden – is Woensdag gehaktdag van Richard Klinkhamer, een boek over doodslag, geschreven door de dader zelf. Waarom is dat boek eigenlijk uitgegeven? Zijn Klinkhamers daad en zijn boek los te zien van elkaar, of juist innig met elkaar verbonden?

De dood van de vrouw
In de winter van 1991 verdween Hannelore Godfrinon, de vrouw van Richard Klinkhamer. Klinkhamer was direct een verdachte in de zaak. De politie doorzocht zijn woning en nam vleesmessen, een hakbijl en een gehaktmolen in beslag. Een theorie was dat hij zijn vrouw had vermalen in de molen en daarna aan de vogels in de tuin had gevoerd. Die vermoedens konden niet hard gemaakt worden, en Klinkhamer ging vrijuit. Het leverde hem wel inspiratie op: Klinkhamer begon in de jaren na Hannelores verdwijning aan het boek Woensdag gehaktdag, waarin hij het doden van zijn vrouw beschreef.

Sinds Reves ezelproces kan een schrijver niet meer aangesproken worden op de daden of de uitspraken van zijn personages

Geen uitgever wilde het uitgeven, tot hij negen jaar later alsnog opgepakt werd voor doodslag. Klinkhamer had zijn vrouw niet vermalen, maar begraven in de achtertuin. Toen hij zijn huis verkocht en de nieuwe bewoners de tuin onder handen namen, kwamen ze haar stoffelijke resten tegen. Klinkhamer verklaarde dat hij zijn vrouw met een breekijzer de schedel had ingeslagen, nadat ze hem het huis uit had gezet. In 2007 kwam dan eindelijk het boek Woensdag gehaktdag uit, bij uitgeverij Just Publishers, nadat Klinkhamer was veroordeeld en zijn straf had uitgezeten. In 2016 pleegt hij zelfmoord.

Woensdag gehaktdag is niet alleen het werk ván een dader is, het gaat ook nog eens expliciet over het gepleegde misdrijf. De vraagt dringt zich op waarom dit verhaal de moeite van het delen waard is.

La mort de l’auteur
In de literatuur bestaat, sinds Roland Barthes’ essay uit 1967, het idee dat auteur en werk van elkaar gescheiden moeten blijven. Het persoonlijke leven van een schrijver mag niets uitmaken voor de interpretatie van het werk. Politieke of religieuze opvattingen, etniciteit, de intenties van de auteur – dat kan allemaal genegeerd worden. Volgens Barthes doet de auteur er simpelweg niet meer toe: het werk op zich moet geanalyseerd worden, en het leven van de schrijver heeft daar niets mee te maken.

Volgens Barthes, en de meeste literatuurwetenschappers na hem, moeten (semi-)autobiografische romans dus worden beoordeeld op hun intrinsieke kwaliteiten. Het leven van de schrijver en wat daarin is voorgevallen is minder interessant dan wat er op papier staat. En op papier mag alles.

Klinkhamer speelde met de beschuldigingen, maakte ze onderdeel van het verhaal dat hij aan de buitenwereld vertelde

Misschien dat Klinkhamer zich daarom ook veilig genoeg voelde om zijn roman te schrijven: kunst is een vrijplaats, een plek waar geen regels zijn en in principe alles mag. Sinds Reves ezelproces kan een schrijver niet meer aangesproken worden op de daden of de uitspraken van zijn personages. Op papier je vrouw vermoorden is in orde. Wat Klinkhamers geval anders maakt is dat hij het ook écht heeft gedaan, en dat het onmogelijk is om dat feit tijdens het lezen van Woensdag gehaktdag te vergeten.

Wat ook opvallend is, is dat Klinkhamer de beschuldigingen niet ontkende, maar juist aanwakkerde. Na Klinkhamers overlijden schreef John Schoorl over een bezoek aan de schrijver: ‘Ook serveerde hij een pittige goulash, waarbij hij wrange in veel alcohol gedoopte grappen maakte over de verdwijning van zijn vrouw. Alsof eigenlijk zijn vrouw in de Hongaarse schotel was verdwenen. Hij had het niet gedaan – maar misschien had hij het wel gedaan.’ Klinkhamer had een knokenkunstwerk in de tuin staan met daarin een mensenschedel verwerkt, in de gastenverblijven hingen vleeshaken en op het toilet hingen foto’s met lijken van Duitse oorlogsmisdadigers. Klinkhamer speelde met de beschuldigingen, maakte ze onderdeel van het verhaal dat hij aan de buitenwereld vertelde.

Het recht heeft gesproken, en dus kan de literatuur dat ook

Het idee dat kunst en kunstenaar los van elkaar staan, werkt vooral in theorie. Dat literatuuranalyses zich niet door de auteur laten leiden lijkt me prima, maar als lezer wil ik een kompas, een leidraad die me vertelt dat het in orde is om dit verhaal te lezen – dat ík in orde ben als ik het lees. En als de schrijver die leidraad niet biedt, wie dan wel?

Bijzonder en lezenswaardig
In 2007 werd Woensdag gehaktdag zoals gezegd alsnog gepubliceerd, nadat Klinkhamer in de jaren negentig meerdere uitgeverijen had benaderd met zijn manuscript. Een van die uitgevers was Vic van de Reijt, van uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, waar al eerder boeken van Klinkhamer waren uitgegeven. Het manuscript werd afgewezen. Niet vanwege ethische redenen, maar om literaire. In de Volkskrant verklaarde Van de Reijt: ‘Hij draaide maar om de hete brij heen, zonder te zeggen of hij het gedaan had of niet. Het was geen bekentenis. Bovendien was het niet zo goed geschreven, en zeker niet uitgeefwaardig. We hebben het niet uitgegeven.’

Dat uitgeverij Just Publishers het wel aandurfde lijkt juist meer te maken te hebben met het leven van Klinkhamer. De uitgeverij noemde het boek ‘bijzonder en lezenswaardig’, juist vanwege de gebeurtenissen in Klinkhamers eigen leven.

Een wezenlijk aspect van de #metoo-beweging is het delen van verhalen waar eerder niet naar geluisterd werd

Misdaad en straf
Dat een uitgeverij besluit een boek uit te geven van een misdadiger, is geen nieuws. En waarom zou het ook nieuws zijn? Klinkhamer is niet de enige dader die in de literatuur zijn toevlucht heeft gevonden. Gerrit Achterberg werd bekroond met de P.C. Hooftprijs en de Constantijn Huygensprijs na het doden op zijn hospita en het aanranden van haar dochter. Van een heel andere orde: Diederik Stapel heeft natuurlijk geen moorden gepleegd, maar hij mocht wél na jaren van wetenschapsfraude een autobiografie schrijven.

Maar goed, als kunst een vrijplaats is, dan is het bij uitstek de plek waar niet geoordeeld wordt. En in Klinkhamers geval hoeft dat ook niet: nadat hij is opgepakt wordt hij in februari 2001 veroordeeld tot zeven jaar cel voor doodslag. Datzelfde geldt voor Gerrit Achterberg, en ook Diederik Stapel is veroordeeld. Het recht heeft gesproken, en dus kan de literatuur dat ook.

Misschien dat dat is wat zaken in de #metoo-discussie zo schrijnend maakt: in de meeste zaken is er nooit een uitspraak geweest, of vindt het onderzoek naar de beschuldigingen nog plaats. Omdat er geen veroordeling is geweest, moet je als kijker, lezer of bewonderaar zélf beoordelen in hoeverre iemand schuldig is. Het is een ongemakkelijke positie, die leidt tot volledige veroordeling óf schouderophalen. Misschien is dat mijn probleem: het gebrek aan moreel kompas. Ik wil dat iemand me vertelt wat ik wel en niet mag kijken, waar ik wel en niet van mag genieten. Ik kan Woensdag gehaktdag lezen in de veilige wetenschap dat ik weliswaar over een gruwelijke moord lees, maar dat de dader is berecht en opgepakt.

Toen Klinkhamer werd opgepakt voor doodslag, vertelde hij aan justitie dat hij opgelucht was. In een later interview kwam hij daarop terug

En toch blijft er iets aan me knagen: de wetenschap dat Klinkhamer zijn verhaal vertelt, maar dat dat voor Hannelore Godfrinon niet meer mogelijk is. Hij heeft haar de mogelijkheid van een verhaal ontnomen – iets wat wordt geëchood in de #metoo-discussie. Het is niet voor niets dat de verhalen van de slachtoffers zo’n belangrijke rol spelen: jarenlang zijn ze niet in staat geweest om die te delen. Een wezenlijk aspect van de #metoo-beweging is het delen van verhalen waar eerder niet naar geluisterd werd. Die verhalen krijgen nu het podium dat ze verdienen. En een essentiële vraag is dan ook: welke verhalen verdienen dat podium eigenlijk? Is een opgelegde straf voldoende om ruimte te bieden aan de verhalen van daders?

Eens een vrijplaats
Dat maker en werk niets met elkaar te maken hebben, is voor mij een onhoudbare situatie: ik kan eenvoudigweg niet naar Frank Underwood kijken zónder Kevin Spacey te zien, net zoals ik Woensdag gehaktdag niet enkel als roman kan lezen. Maar of het verhaal van Klinkhamer nou wel of niet verteld moet worden, uiteindelijk is literatuur niet de juiste plek om daarover te oordelen. Uitgevers zijn geen moraalridders, en hoeven dat ook niet te zijn. Gelukkig is de tijd dat ‘het volk’ werd behoed voor verwerpelijke invloeden al lang voorbij. Mensen zijn zowel goed als slecht, en in de kunst wordt het hele spectrum getoond. In de rechtszaal moet het oordeel plaatsvinden, maar ook dan is de vraag over welke verhalen het podium verdienen niet beantwoord. De verantwoordelijkheid voor het bieden van dat podium ligt nog steeds bij mij, bij het publiek; uiteindelijk beslis ik welke verhalen ik de moeite waard vind.

Toen Klinkhamer werd opgepakt voor doodslag, vertelde hij aan justitie dat hij opgelucht was. In een later interview kwam hij daarop terug: ‘Dat deed ik bewust om mijn schuldgevoel tegenover justitie te uiten. Ik heb nooit de behoefte gehad om mijn verontschuldigingen aan te bieden: ik weet hoe slecht ik ben en hoe goed ik kan zijn.’

Klinkhamer heeft me geen antwoorden geboden, zoals ik hoopte. In plaats daarvan heb ik meer vragen, maar misschien is dat niet erg. Het onderscheid tussen goed en slecht is niet zwart-wit. Literatuur hoeft dat ook niet te zijn. Want misschien is dat het punt, van het delen van verhalen: weten hoe goed en hoe slecht we kunnen zijn.



Mail

Else Boer schrijft korte verhalen, artikelen en essays. Haar debuutroman Ik wacht hier verschijnt in 2021.

Reinout Dijkstra is illustrator uit Zwolle. Hij maakt tekeningen, schilderingen, foto's en soms ook nog een klein tekstje. Zijn werk is geaard in zijn eigen ervaringen, hij geniet van dingen als lichtval, kleur en is niet vies van een grapje.

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
Lees meer
test
het laatste
:The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

The chosen family: Beelden van queer vruchtbaarheid

Marit Pilage onderzoekt beelden van queer vruchtbaarheid in de kunst om zo de definitie van vruchtbaarheid, zwangerschap en ouderschap te herdefiniëren. Lees meer

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Een woud vol dichtgetimmerde hokjes

Zazie Duinker baant zich een weg door het oerwoud van de (hergedefinieerde) woorden. Lees meer

In de afwezigheid van 1

In de afwezigheid van

Marit Pilage onderzoekt de rol en betekenis van kunst bij zwangerschap en vruchtbaarheid, maar vooral ook bij het uitblijven daarvan. Lees meer

Liever een monster

Liever een monster

Het is moeilijk te accepteren dat mensen kunnen doden, maar waarom maken we van moordenaars karikaturen? Een voorpublicatie uit Lotje Steins Bisschop en Roselien Herderschee Dodelijke gekte. Lees meer

Hoe in Duitsland het Zionistische establishment wint

Hoe in Duitsland elke vorm van empathie met inwoners van Palestina wordt verboden

De situatie in Duitsland is de laatste dagen geëscaleerd. Het politieapparaat en de politiek gebruiken harde repressiemiddelen om vooral Duitse mensen van kleur of met een migratieachtergrond de kop in te drukken. Zij verliezen op dit moment hun vrijheid van meningsuiting. Lees meer

Een villa voor het onbekende

Een villa voor het onbekende

Floris Tesink bezocht het FOMU, waar Grace Ndiritu door associatieve combinatie een expositie invulde. "Dit conflict tussen de fotografie en de ruimte brengt je op een plek die niet te begrijpen is, maar toch verslavend voelt voor degene die zich hieraan overgeeft." Lees meer

Wat dondert het of fossiele subsidies ‘echt subsidies zijn’?

Wat dondert het of fossiele subsidies ‘echte subsidies’ zijn?

‘De grootste catastrofe in de geschiedenis van de mensheid is niet het moment voor afleidingsmanoeuvres.’ Lees meer

:De aankondiging: De kunst van vertrekken (deel 1)

De kunst van vertrekken: de aankondiging

Voor kunstenaars is het essentieel om zichtbaar te zijn voor publiek. Maar wat gebeurt er als een kunstenaar zich terugtrekt of zelfs helemaal stopt met het maken van kunst? In deel 1 van de serie ‘De kunst van het vertrekken’ kijkt Lara den Hartog Jager naar de kunst waarmee sommige kunstenaars afscheid nemen uit de kunstwereld. Lees meer

Een gestolde eeuwigheid

Futiliteit op een gestolde eeuwigheid

De bergen laten Nick Sens al even niet meer met rust. Waar komt de drang vandaan ze, ondanks de mogelijke gevaren, te willen beklimmen? Lees meer

:Koloniale pijn: Papoeavlag niet gewenst tijdens defilé Veteranendag 1

Koloniale pijn: Papoeavlag niet gewenst tijdens defilé Veteranendag

24 juni was het Veteranendag, acht jaar geleden was het de oud-militairen voor het eerst verboden tijdens het veteranendefilé te lopen met de Morgenster, de vlag van de Papoea’s. Waarom gebeurde dat? Lees meer

 1

Alleen het gehele verhaal kan voor heling zorgen

Bijna 80 jaar na dato erkent de Nederlandse staat 17 augustus 1945 pas als officiële Indonesische onafhankelijkheidsdatum. Benjamin Caton vraagt zich af waarom sommige partijen deze ontwikkelingen tegenwerken en waar hun denkfouten zitten. 'Het is niet nodig is om de ene pijn te ontkennen om erkenning te krijgen voor de andere.' Lees meer

:De roman als tapijt van verweven geschiedenissen: hoe een collectieve schrijversblik houvast biedt 1

De roman als tapijt van verweven geschiedenissen: hoe een collectieve schrijversblik houvast biedt

Wat willen we vertellen, wat hebben we te vertellen en hoe willen we dat vertellen? Amber Netten, Marleen Doré en Zuma Knegjes vinden houvast in collectiviteit. Lees meer

Zelfs een kapotte klok wijst tweemaal per dag de juiste tijd aan

Zelfs een kapotte klok wijst tweemaal per dag de juiste tijd aan

Als klein meisje had Roosje van der Kamp een ritueel waarmee ze hoopte haar ouders te kunnen beschermen tegen de dood. Kan magisch denken in plaats van een poging tot controle, ook een vorm van loslaten zijn? Kan het ook een daad van liefde zijn? Lees meer

De on//smakelijke week: Wondermeisjes (of: de aantrekkingskracht van anorexia) 4

De on//smakelijke week: Wondermeisjes (of: de aantrekkingskracht van anorexia)

Toen in juni 2014 een week in het teken van eten stond was Emy Koopman not amused. Ze schreef een nog altijd actueel essay over de vraag of een eetstoornis een modeverschijnsel is. Eten door de ogen van een ex-magerzuchtige. Lees meer

Zeikwijf

De on//smakelijke week: Pisnijd

Van hoge prijzen tot pottenkijkers: een bezoek aan een openbaar toilet is voor vrouwen vaak niet vanzelfsprekend. Sofie Hees verdiept zich in de ins en outs van dit decennia-oude probleem. Lees meer

Ik heb schijt

Ik heb schijt

Maatschappelijke ongelijkheid begint in de buurt waarin je opgroeit laat Milio van de Kamp zien in zijn debuut ‘Misschien moet je iets lager mikken’, dat op 16 mei verschijnt. Een voorpublicatie. Lees meer

Toxic Friendships

Toxic Friendships

Het verbreken van toxic friendships geldt op TikTok als een vorm van self-care, maar is dat wel zo? Rijk Kistemaker buigt zich erover. Lees meer

Factdroppen

Factdroppen

Is het herhalen van feiten een manier om grip te krijgen op een wereld die steeds onzekerder is? Max Beijneveld gaat op zoek naar een alternatief voor ongebreideld factdroppen. Lees meer

Een <em>mountain home</em> in een wereld waar de tijd verdwijnt

Een mountain home in een wereld waar de tijd verdwijnt

Na het luisteren van de podcast Dolly Parton’s America besluit Anna van der Kruis haar eigen fascinatie voor Dolly Parton te onderzoeken. Waarom slikt ze alles wat Dolly haar verkoopt? Hoe kan het dat Dolly zoveel verschillende mensen samenbrengt? Tijdens de zoektocht komt ze erachter dat haar verhouding tot Dolly Parton persoonlijker is dan ze... Lees meer

Porseleinen beeldje van Vrouwe Justitia: vrouw met een roze gedrapeerde jurk en een witte blinddoek rond haar ogen

Academische vrijheid m’n reet

Promovenda Harriët Bergman voelt niet de vrijheid om zich écht kritisch uit te laten over machthebbers. De oorverdovende stilte op rechts na het ontslag van universitair hoofddocent Susanne Täuber bewijst voor haar eens te meer: veel hoeders van het vrije woord geven alleen om de status quo. Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier! 

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in maart je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer