De millennial beweegt zich in een wereld vol problemen, waar niets zeker lijkt te zijn. Waarom blijven zoeken naar vaste betekenis, vraagt Aisha Mansaray zich af. Is het omarmen van een vrolijk soort nihilisme niet een veel beter idee?
Nu bijna twee jaar geleden stond ik voor Wassily Kandinsky’s Untitled Improvisation V in het Tel Aviv Museum of Art. Het was - zoals het een Kandinsky betaamt - ‘een jazznummer op een doek’. Voor mij een viscerale ontmoeting met een kunstwerk waar ik met mijn verstand verder geen betekenis aan kon geven. Het schilderij deed me denken aan de chaos van het leven: een abstracte, ondoorgrondelijke en complexe kakofonie. Ik was overprikkeld, maar ook aangenaam verrast. Want hoe fijn was het om de regels even achter me te laten en te verdwijnen in betekenisloosheid?
Ik was overprikkeld, maar ook aangenaam verrast. Want hoe fijn was het om de regels even achter me te laten en te verdwijnen in betekenisloosheid?
Hoe anders is het in ons dagelijks leven, waarin we onze ervaringen constant kaderen met woorden, gedachten en gevoelens, en grijpen naar maatschappelijke constructen om identiteiten aan te nemen, betekenissen te zoeken, ergens bij te horen. Dat is ook logisch: iedereen die de piramide van Maslow kent, weet dat zowel zelfrealisatie als erbij willen horen in de menselijke natuur ligt. Werd de Nederlandse samenleving in de 18e en 19e eeuw nog onderverdeeld in religieuze zuilen, tegenwoordig identificeren we onszelf liever met een politieke partij. Niet zonder consequenties, want we kampen inmiddels met een steeds giftiger wordend (online) debat. Ik hoef niemand met een social media account te vertellen dat het online een polariserend slagveld kan zijn. Zo blijkt uit een data-onderzoek van kennisinstituut Movisie dat de intensiteit van extreme politieke uitingen op social media (vooral Twitter) een grote stempel drukt op de maatschappij. Er is minder nuance en opvattingen worden al gauw in hokjes als ‘links’ en ‘rechts’ geduwd.
Maar we kunnen ons maar moeilijk onttrekken aan het politieke debat: engagement is óók nodig. Niet alleen de pandemie, maar ook de klimaat- en woningcrisis hebben een grote weerslag op ons leven. Met als aanstichter de neoliberale economie: een (voor sommigen) ooit grootse droom, die nu vervallen lijkt te zijn in (sociale) ongelijkheid en politieke en maatschappelijke onrust. Met alle vervelende en desoriënterende gevolgen van dien.
Soms vraag ik me af: heeft het zoeken naar zin en betekenis in een wereld van crises en dreigingen niet een averechts effect?
Kortom: de realiteit lijkt steeds chaotischer, en het vinden van betekenis steeds moeilijker. Soms vraag ik me af: heeft het zoeken naar zin en betekenis in een wereld van crises en dreigingen geen averechts effect? Zouden we niet beter af zijn als we - net als tijdens mijn ervaring bij het schilderij van Kandinsky - zouden berusten in de betekenisloosheid van het leven? Of alle betekenissen zouden vernietigen en nieuwe, meer universele waarden zouden creëren, die ons wél verbinden?
Er is geen echte waarheid
Zoals de Franse filosoof Jacques Derrida ooit treffend schreef: ‘Il n’y a pas de hors-texte’ (vrij vertaald: er is geen uiteindelijke betekenis of waarheid). Dit is een opvatting die overeenkomt met het nihilisme, een filosofische stroming die het bestaan van betekenis en waarde ontkent. Een typische nihilist wordt vaak gezien als iemand die zich, overtuigd van de zinloosheid van het leven, neerlegt bij de status quo en in het hamsterrad blijft doorsjokken. Duits filosoof Friedrich Nietzsche probeerde dit om te keren. Anders dan de passieve nihilist, die zich bij het gebrek aan waarden neerlegt, bevestigt de actieve nihilist volgens Nietzsche’s Der Wille zu Macht juist deze oude waarden, om vervolgens de gevestigde orde te vernietigen. Die waarden hebben namelijk geen betekenis, ze zijn ooit verzonnen en bestaan dus niet echt.
Anders dan de passieve nihilist, die zich bij het gebrek aan waarden neerlegt, bevestigt de actieve nihilist de oude waarden, om vervolgens de gevestigde orde te vernietigen.
Een leven zonder echte waarheid lijkt me voor de gevoelige mens de enige oplossing om in het huidige klimaat tevreden door het leven te gaan. Vooral millenials - de generatie waar ik en de mensen waar ik het meest contact mee heb toe behoren - ontlenen veel betekenis aan een koophuis en goede, betekenisvolle, goedbetaalde baan. Zoals Vogue-journaliste Eni Subair stelt:
‘A quick scroll through social media right now and you’ll see your feed cluttered with a cocktail of posts varying from professional achievements, to personal goals and triumphs; it would be all too easy to assume everyone is more accomplished, happy and self-assured than you are.'
We groeiden op in de welvarende jaren negentig, waarin we ingeprent kregen dat al het bovenstaande voor ons binnen handbereik zou liggen. Nu, na twee economische crises en een ontplofte woningmarkt is dat toekomstbeeld een fata morgana gebleken.
Ook ik heb me laten meeslepen. Door de gierigheid die schaarste in banen, geld en vastigheid met zich meebrengt en het gevoel alleen van waarde te zijn als ik mijn leven leef ‘zoals het hoort’. Terwijl ik al als kind wist dat dit niet bij mij past. Mijn situatie kan beschreven worden met het Engelse gezegde ‘fitting a square peg into a round hole’, met een burn-out en een gevoel van existentiële leegte tot gevolg. Verloren van de ratrace; geen zogenaamd betekenisvol leven.
Het feit dat hedendaagse banen geen vaste contracten en toereikend salaris bieden, doet ons snakken naar ‘betekenisvol’ werk, waar we over kunnen opscheppen bij onze leeftijdsgenoten.
Wendy Syfret, auteur en nihilist, stelt dat het streven naar het algemeen geaccepteerde idee van een ‘betekenisvol leven’ inderdaad heel problematisch is. In The Guardian beschrijft ze hoe ze na wéér een vermoeiende werkdag, op het randje van een burn-out, zichzelf de vraag stelde: ‘[W]ho cares? One day I’ll be dead and no one will remember me anyway.’ Een treffende gedachte, die wel allemaal wel herkennen. Het feit dat hedendaagse banen geen vaste contracten en toereikend salaris bieden, doet ons snakken naar ‘betekenisvol’ werk, waar we ellenlange dagen voor willen maken en over kunnen opscheppen bij onze leeftijdsgenoten. Maar wees eerlijk: niemand die zich jouw hippe functietitel over honderd jaar nog zal herinneren.
En toch: hebben we het niet nodig om betekenis te geven aan het leven, om door te kunnen gaan en niet op te geven? Hoe zit dat dan met gevoelens? En liefde? Vallen we niet in existentiële leegte als we dat alles afdoen als zinloos?
Ook betekenisloze dingen kunnen waarde hebben.
Niet per se, want ook betekenisloze dingen kunnen waarde hebben. Na mijn burn-out besefte ik dat de ideale droombaan wat mij betreft niet bestaat. Wat wel van waarde is: mijn leuke collega’s en het feit dat ik mijn huur kan betalen. Misschien is dat genoeg. Net als de eerste kop koffie die ik ‘s ochtends drink, een mooi kunstwerk, of een knuffel van vrienden. Het is de opgave om van de mensen en dingen om je heen te genieten, zonder ze te zien als bezit of je identiteit eraan te verlenen.
Radicale vrijheid
Misschien klinkt het somber, maar er zit juist een zeker geluk en zelfs humor in het nihilisme. De notie van radicale vrijheid van Jean-Paul Sartre - we zijn in een zinloze wereld geworpen, het is aan ons het leven te ontwerpen - lijkt ruimte te bieden voor een Taoïstisch, maar ook hedonistisch ‘leven in het nu’. Zo zegt Amerikaanse auteur Jia Tolentino in haar boek Trick Mirror (2019): ‘If we’re here for just a blink of the eye, and in general if nothing matters, it feels like [it’s] carte blanche to wild the fuck out.’
‘If we’re here for just a blink of the eye, and in general if nothing matters, it feels like [it’s] carte blanche to wild the fuck out.’
Een positief nihilisme dus, of een door Wendy Syfret omgevormd ‘sunny nihilism’, vandaag de dag vooral omarmd door bovengenoemde millennials, maar misschien nog meer door Generation Z. Jonge mensen die aan den lijve ondervinden dat betekenis en een ‘groter’ doel overtrokken begrippen zijn. Die gouden bergen die ons ooit beloofd werden zijn er niet, en we zijn evenmin zo speciaal als ons voorgehouden werd.
Een moderne visie op het werk van Nietzsche, want waar nihilisme in de 19e eeuw een donker randje had, zoeken we het tegenwoordig meer in het vrolijke en absurdistische. Dat betekent niet dat we nergens meer in ‘geloven’. Want wat wel een groot goed lijkt te zijn, is het actieve nihilisme, dat ik eerder beschreef. Het bevestigen van huidige waarden, om ze daarna de grond in te boren. De moderne nihilist komt erachter hoe de neoliberale samenleving zowel de aarde als de mens uitput en spreekt zich uit tegen de gevestigde, witte orde. Neem bijvoorbeeld het streven naar gelijkheid voor marginale groepen zoals Black Lives Matter doet, of het noemen van voornaamwoorden in onze Instagram profielen in solidariteit met onze genderqueer medemens. Actieve nihilisten lijken alles te willen verwoesten dat volgens de massa betekenis heeft. Een radicale, absurdistische vrijheid dat binaire structuren afbreekt.
Actieve nihilisten lijken alles te willen verwoesten dat volgens de massa betekenis heeft.
De huidige omstandigheden lijken een heel leger aan neo-nihilisten en deconstrivisten voort te brengen, waaronder ikzelf. Je zou het een coping mechanism kunnen noemen. Geen keuze, maar een onvermijdelijk gevolg van een overschot aan complexiteit die het moeilijk maakt om betekenis aan de wereld te geven. Mocht je dus verward raken in een web van woorden, meningen en betekenissen: ik vraag je om het los te laten of te vernietigen. Want (in de geest van Derrida): ‘Een mes is alleen een mes, omdat je met een vork niet kunt snijden.’
Aisha Mansaray (zij/haar, 1988) studeerde Engelse taalwetenschappen en interculturele communicatie. Nieuwsgierigheid naar mensen en de wereld is haar stuwende kracht. Houdt van een Socratisch gesprek (soms ook met zichzelf) en onderzoekt door middel van schrijven hoe de werkelijkheid gevormd wordt door taal, gedachten en ideeën.
Simcha van der Veen
