Guerrilla Girls, 1989 De tentoonstelling elles@centrepompidou in Parijs toont alleen maar kunstwerken van vrouwen. Is het revolutionair of een doekje voor het bloeden?" /> Guerrilla Girls, 1989 De tentoonstelling elles@centrepompidou in Parijs toont alleen maar kunstwerken van vrouwen. Is het revolutionair of een doekje voor het bloeden?" />
Asset 14

Alleen maar vrouwen


Guerrilla Girls, 1989

Een museumwand in het Centre Pompidou in Parijs is bedekt met felgekleurde posters. Het grootste exemplaar toont “Grande Odalisque” van Ingres (1814, Louvre), maar dan felgeel. Ingres’ geïdealiseerde naakte concubine heeft hier het hoofd van een grauwende gorilla, waarboven in dikke letters staat: “Do women have to be naked to get into U.S. museums?” Was getekend: “Guerrilla Girls - Conscience of the art world”.

Welkom op de tentoonstelling elles@centrepompidou; Women artists in the collections of the national modern art museum, waar Centre Pompidou “de vrouwelijke kant” van haar collecties toont.

Het aanbod is overweldigend met grote namen als Sonia Delaunay, Niki de Saint Phalle, Diane Arbus, Sophie Calle en Frida Kahlo. Meer dan vijfhonderd werken van ruim tweehonderd kunstenaars - allen vrouwen - zijn bij elkaar gebracht in zalen die normaal gereserveerd zijn voor de vaste collectie. elles is opgedeeld in zeven verschillende secties. De expositie is chronologisch, beginnend bij het einde van de negentiende eeuw en doorlopend tot het heden.


Een kunstwerk van Agnes Thurnauer waarin de namen van bekende mannelijke kunstenaars zijn "vervrouwelijkt".

In het gedeelte Pioneers wordt de onduidelijke plek die vrouwen binnen de avant-garde bewegingen van begin twintigste eeuw innamen aan de orde gesteld. Het is ontluisterend om je te realiseren dat de vooruitstrevende Kubisten, Surreëalisten en Dadaïsten dat in veel gevallen niet waren als het ging om het toelaten van vrouwen in hun mannenclubjes. Dadaïst Hans Richter zei over kunstenares Hannah Höch - de enige vrouw in de Berlijnse Dada-groep - dat ze “zo goed was in het regelen van bier en broodjes”. Natalia Goncharova (1881-1962) maakte deel uit van Der Blaue Reiter, dezelfde kunstenaarsbeweging als Wassilii Kandinsky. In 2008 werd een van haar stillevens bij Christie’s geveild voor 10,8 miljoen dollar. Toch is haar naam relatief onbekend, en bovendien wordt deze altijd in één adem genoemd met die van haar echtgenoot, Mikhail Larionov.


Natalia Goncharova, Self Portrait with Yellow Lilies (1907)

De overgang van de avant-garde-vrouwen naar de jaren zestig en zeventig is abrupt en verrassend. Niki de Saint Phalle introduceert de militante woman artist met haar Tirs of Shooting Pictures: plastic zakjes met verf werden achter een schilderij gehangen, waarna ze erop begon te schieten met een .22 geweer. Volgens De Saint Phalle was het effect “like making the paint bleed”. Duidelijk is te zien hoe de woede en verontwaardiging van vrouwen over hun achtergestelde positie plotseling explodeerde in zeer politiek werk, bijvoorbeeld in de performancekunst van Ana Mendieta, Carolee Schneemann, Valie Export en Marina Abramovic. Op foto’s en videobeelden zien we een naakte vrouw die een kip slacht (Mendieta), mannen en vrouwen die over de grond rollen met vissen tussen hun benen (Schneemann), en de Oostenrijkse kunstenares Valie Export die haar guerilla-performances uitvoert. Haar Aktionshose: Genitalpanik uit 1969 is indrukwekkend. (Export betrad een bioscoop in München, gekleed in een kruisloze broek met een machinegeweer in haar hand. Op en neer lopend langs de rijen nodigde ze de aanwezige mannen uit een echte vrouw aan te raken inplaats van passief en voyeuristisch te kijken naar naakte vrouwen op een filmdoek.)

Performancekunst door vrouwen uit deze periode draaide vaak om het lichaam, dat gebruikt werd als een politiek symbool voor onderdrukking. Niet voor niets was de slogan van het feminisme: “The personal is political”.


Foto van de performance Aktionshose: Genitalpanik (1969) door Valie Export

Dwalend door het museum realiseerde ik me dat ik nog nooit een tentoonstelling van een dergelijke schaal had gezien, met alleen maar werk van vrouwen.

Ik heb me altijd geërgerd aan de benaming “vrouwelijke kunst”; dit houdt namelijk meestal een devaluatie in. Lopend door de tentoonstelling ga je jezelf automatisch vragen stellen over de “vrouwelijkheid” van de kunstwerken. En jezelf verbazen over het feit dat een museum in 2010 goede sier maakt met het feit dat voor de eerste keer een expositie plaatsvindt met alleen vrouwelijke kunstenaars uit de eigen collectie.

Het idee achter elles@centrepompidou is “neither female nor feminist in point of view”, stelt de tentoonstellingsbrochure. Curator Camille Morineau zegt in een interview dat ze een risico heeft genomen: "Excluding men and showing only women is a revolutionary gesture of affirmative action. But the museum is avant-garde. (...) And we like a lot of drama. This is going to be dramatic in a big way."

Positieve discriminatie is dus blijkbaar nog steeds noodzakelijk om de vrouwelijke kunstenaar op de voorgrond te plaatsen.

In de tentoonstellingsbrochure is een beroemd citaat uit feministenbijbel De Tweede Sekse (1949) van Simone de Beauvoir opgenomen: “One is not born a woman, one becomes one. (...) it is civilization as a whole that produces this creature, intermediate between male and eunuch, which is described as feminine.”

De Beauvoir’s definitie van de vrouw als “The Other” - in feite een inferieure afwijking van het sterke, mannelijke geslacht - betekende een doorbraak in het denken over seksualiteit. "How can a human being in a woman's situation attain fulfillment?" vroeg Beauvoir. Deze en andere vragen worden gesteld in de tentoonstelling, en dan vooral in het eerste gedeelte met de thema’s Pioneers, Free Fire en The Activist Body (met de meest radicale kunst) die dan ook de sterkste indruk maken.

Het laatste gedeelte van de tentoonstelling is getiteld Immaterial en toont contemporaine kunst van onder andere Alisa Andrasek, Tacita Dean, Pippilotti Rist en Mariko Mori. Wat deze werken bindt is volgens de curatoren “disembodiment”, het ongrijpbare. De woede en het feminisme van de vrouwelijke kunstenaars uit de jaren zestig en zeventig lijkt verdwenen bij deze kunstenaars; de meeste werken ademen een etherische, licht verontrustende sfeer.

Ik had het gevoel dat elles enigszins hinkte op twee gedachten. Aan de ene kant wil men de pioniers, de rebellen en de feministen eren, maar aan de andere kant mocht de tentoonstelling “neither female nor feminist” zijn. Wellicht is dit een knieval die Morineau heeft moeten maken om elles überhaupt van de grond te krijgen; ze vertelt in een interview dat de interesse in Frankrijk voor de achtergestelde positie van vrouwen vrijwel nihil is.

Er werd in het kader van deze tentoonstelling zelfs gesproken van een “kleine feministische revolutie”. Dat is dan wel een korte, want eind februari wordt de gewone vaste collectie weer teruggehangen. De vraag werpt zich op hoeveel vrouwelijke kunstenaars er dan nog overblijven.

Toch is het is een goede zaak dat het Centre Pompidou dit initiatief neemt. Veel andere musea beschikken waarschijnlijk niet eens over voldoende kunstwerken door vrouwen om een dergelijke tentoonstelling te realiseren.

De Beauvoir wenste dat de “mythe van de vrouw” zou worden vernietigd; dit zou tot bevrijding leiden. Een bevrijding die vooral wederzijdse acceptatie zou inhouden. Hoewel feministische kunsthistorici al decennia bezig zijn met vrouwelijke kunstgeschiedenis, is het bijzonder om een tentoonstelling te zien die dit op relatief neutrale wijze in praktijk tracht te brengen. Het afwezige opgeheven vingertje van vooral het Amerikaanse feminisme wordt dan ook niet echt gemist.

Toch kon ik de gedachte niet onderdrukken dat het werkelijke doel na zoveel jaren strijd nog steeds niet bereikt is; dan was een tentoonstelling als elles@centrepompidou namelijk niet nodig geweest. De Guerrilla Girls kunnen voorlopig nog niet met pensioen.

Mail

Sanne Rispens

Hard//hoofd is gratis en
heeft geen advertenties

Steun Hard//hoofd

Ontvang persoonlijke brieven
van redacteuren

Inschrijven
test
het laatste
Een ode aan de pornofilm 2

Een ode aan de pornofilm: Het Porn Film Festival Amsterdam

Porno is meer dan wat Pornhub en andere grote platforms ons voorschotelen. Het Porn Film Festival Amsterdam laat deze donderdag tot en met zondag zien, dat porno kwetsbaarder, artistieker en vrijer is dan velen verwachten. Emma Zuiderveen spreekt met organisatoren Erik ter Veld en Franka Bauwens. Lees meer

De macht van het lookje

De macht van het lookje

Columnist Loïs Blank analyseert de stijlkeuzes van Zuckerberg, en Ivanka en Donald Trump. Wat proberen ze met hun kleding te zeggen, en wat hangt er van hun kledingkeuzes af? Lees meer

Auto Draft 2

'Kunnen we vrienden zijn?': over een noodzakelijk veranderende mens-natuur relatie

Wanneer Jop Koopman afreist naar Lombok om de Indonesische visie op mens-natuurrelatie beter te begrijpen, gaat hij op pad met een lokale mysticus. In dit essay onderzoekt hij hoe we de verhouding mens-natuur opnieuw kunnen vormgeven; wat de agency is van onze omgeving, en waarom we vrienden moeten worden met alles rondom ons. Lees meer

 1

De zee

Mariska Kleinhoonte van Os schrijft met groot mededogen en rauwe eerlijkheid over degenen die tussen de mazen van het net en de mazen van de wet vallen, in de verhalenbundel 'Tussen de mazen' die op 14 februari verschijnt. Op onze site lees je alvast een voorpublicatie. Lees meer

De rattenkoning

De rattenkoning

Een schoolreis naar Praag klinkt als een feestelijke afsluiting van de middelbare school: slapeloze busritten, sigaretten in de schaduw van kasteelparken en stiekeme plannen om absint te drinken in hotelkamers. Maar in dit verhaal van Nick De Weerdt eindigt de reis voor een onafscheidelijke vriendinnengroep met een onverwachte confrontatie: de rattenkoning. Lees meer

Stil protest

Stil protest

Nadeche Remst laat zien hoe slaap, verdriet en dissociatie meer zijn dan persoonlijke reacties: ze worden een vorm van stil verzet tegen een wereld die kwetsbaarheid buitensluit. Lees meer

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

Ze willen niet dat je dit weet over ons voedselsysteem

When life gives you hepatitis A-bessen, kruipt Marthe van Bronkhorst in de pen om het toch nog eens over de voedselindustrie te hebben. Lees meer

Hoe lang blijf je een vluchteling?

Hoe lang blijf je een vluchteling?

'Wat' ben je als je ergens niet thuishoort, maar ook niet terug kan naar je geboorteland? Ivana Kalaš onderzoekt het label 'vluchteling'. Lees meer

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024) 1

Een kijkje in mijn consumentenziel (2024)

De gemiddelde Nederlander koopt vaak kleding, en heeft er vaak ook nog geen overzicht over. Columnist Loïs Blank houdt haar eigen koopgedrag elk jaar weer bij. Lees meer

Even zweven de levende wezens

Even zweven de levende wezens

Voor Hard//hoofd dicht Pim te Bokkel over de verschillende facetten van water: de kalmte en geborgenheid ervan, of juist de dreigende weidsheid. Dit is een voorpublicatie uit de bundel 'Even zweven de levende wezens' die op 16 januari bij uitgeverij Wereldbibliotheek verschijnt. Lees meer

Een echte vis

Een echte vis

In dit verhaal van Maartje Franken dreigt er meer dan alleen een storm. Kinderen gaan op zomervakantie in de regen, ontdekken een verzonken stad en proberen te documenteren zoals Bear Grylls. Lees meer

:Oproep: Hard//hoofd Biechtlijn

Oproep: bel de Hard//hoofd Biechtlijn

Op zoek naar een luisterend oor? Bel de Hard//hoofd Biechtlijn op 06 16 85 74 57 en word trouwe lezer van Hard//hoofd op papier om de collectieve audiobiecht te beluisteren. Lees meer

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Elke trui is een kersttrui, je moet alleen zelf voorbij Rudolf kijken

Misschien heb jij hem nu wel aan: de kersttrui. Een onschuldig grapje of een kledingstuk dat perfect toelicht wat er mis is met de kledingindustrie? Lees meer

Lichamen en monden

Lichamen en monden

Hoelang blijf je toekijken? Wanneer dondert alles in elkaar? Waar zit de zwakke plek van passiviteit? Pieter van de Walle neemt je in dit kortverhaal mee als apathische visverzorger in een Berlijns aquarium. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine! 1

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine!

Welk verlangen kenmerkt jouw leven en waar snak jij naar? Stuur voor 16 februari 2025 je pitch in en voed ons met jouw ideeën over (beeld)verhalen, essays, poëzie en kunstkritiek voor het magazine ‘Honger’. Lees meer

Schrijvers en beeldmakers gezocht voor ‘Honger’, het zevende Hard//hoofd Magazine!

Illustreer jij de volgende cover van het Hard//hoofd Magazine?

Voor ‘Honger’, het najaarsnummer van 2025 van Hard//hoofd, zijn we op zoek naar illustrator die de cover van ons magazine wil maken. Lees meer

Lieve groetjes van Venus

Lieve groetjes van Venus

Lieke van den Belt vertelt in deze column over haar relatie met en tot Venus. Kijken ze elkaar aan? En zien ze de ander dan ook? Lees meer

De Groep

De Groep

'Ik ben Jane en Kevin is een lul die te veel ruimte inneemt.' Amal Akbour schreef een verhaal over Jane, een narcistische jonge vrouw die voor het eerst deelneemt aan groepstherapie. Dit is een voorpublicatie van het verhaal dat Amal schreef als onderdeel van het Veerhuis Talentenprogramma. Lees meer

Gebeden van keramiek - Nieuw werk voor kunstverzamelaars! 1

Gebeden van keramiek - Nieuw werk voor kunstverzamelaars!

Als dank voor hun steun, ontvangen onze ruim 1.700 kunstverzamelaars in januari een prachtig werk van beeldend kunstenaar Dakota Magdalena Mokhammad. Om welk werk het precies gaat blijft een verrassing, maar in gesprek met onze chef Kunst Jorne Vriens licht Dakota een tipje van de sluier op. Lees meer

Auto Draft 1

Hoe jij politiek je zin weer krijgt: valse dilemma’s, overdrijven en nog drie tactieken die ik leerde van mijn vader

Marthe van Bronkhorst leerde van haar vader dat goed vals niet lelijk is. In deze column legt ze je drie technieken uit om je (politieke) zin te krijgen. "Links, doe nou eens wat mijn vader deed: nooit genoegen nemen met minder." Lees meer

Lees Hard//hoofd op papier!

Hard//hoofd verschijnt vanaf nu twee keer per jaar op papier! Dankzij de hulp van onze lezers kunnen we nog vaker een podium bieden aan aanstormend talent. Schrijf je nu in voor slechts €2,50 per maand en ontvang in september je eerste papieren tijdschrift. Veel leesplezier!

Word trouwe lezer